Wielki Tydzień

Już Wielki Tydzień, rzewniejsze brzmią pieśni,

Dłuższe modlitwy, posępniejsze lica,

Śmiech się nie ozwie, struna nie zadzwoni…

Adam Pług

Treścią Wielkiego Tygodnia są:

• wjazd Pana Jezusa do Jerozolimy w Niedzielę Palmową,

• ostatnie dyskusje Chrystusa z Sanhedrynem w świątyni,

• słowa Chrystusa o zburzeniu Jerozolimy i o końcu świata

• Ostatnia Wieczerza

• Męka Pańska

• Zmartwychwstanie Chrystusa

W polskiej kulturze dni Wielkiego Tygodnia to czas przygotowań do Wielkiej Niedzieli. Jak zapisał ksiądz Jędrzej Kitowicz „Wszyscy Polacy w duchu pobożni w Wielki Tydzień, odrzuciwszy dzieła światowe zajmowali się nabożeństwem, przygotowaniem do spowiedzi wielkanocnej, nie opuszczali żadnego nabożeństwa” i oddawali się postom, czyli suszono, ukazywano w ten sposób pogardę dla życia, oczyszczano się ze zmazy „tego” świata. Takie zachowanie pozwalało na godne uczestniczenie w świętowaniu. Polacy suszyli i nadal suszą w następujące dni tygodnia: poniedziałki, środy, piątki, soboty. W okresie Wielkiego Postu czternaście dni, wcześniej w Adwencie, w wigilię dni świętych, w krzyżowe dni. W Wielkim Tygodniu jedzono w poniedziałek, wtorek i czwartek, raz dziennie, w pozostałe dni nic nie jedzono aż do śniadania wielkanocnego. Posty w polskiej kulturze to jeden z jej fenomenów, nie spotykamy w takim wymiarze na kontynencie europejskim i nie tylko.

W dni Wielkiego Tygodnia bacznie przyglądano się pogodzie, od niej to zależała praca w polu, na łące, w sadzie, ogrodzie.

Jaka Wielka Środa- taka będzie wiosna, pogoda Wielkiego Czwartku to obraz lata, a Wielki Piątek ukazuje jakie będą żniwa i wykopki, Wielka Sobota ilustruje zimę.

„Kto we Wielki Tydzień sieje, będzie miał szyćko Wielgie”.

WIELKA ŚRODA

ma bezpośredni już kontakt z wydarzeniami Wielkiego Czwartku, Piątku. To w tym dniu Sanhedryn postanawia zgładzić Chrystusa. Judasz ofiaruje swoją pomoc za trzydzieści srebrników Wielkiej Radzie Żydowskiej.

To dzień, w którym w przeszłości w polskich kościołach księża odprawiali ciemną jutrznię. Po każdym odśpiewanym psalmie gaszono jedną świecę, a po mszy kapłani uderzali o pulpity ławek brewiarzami. W ten sposób ukazywano zmiany jakie będą zachodziły w związku z męką i śmiercią Syna Bożego. Dla zwielokrotnienia hałasu chłopcy wpadali do kościoła i uderzali kijami o ławki, a następnie udawali się na wieżę kościelną i zrzucali stamtąd wypełnioną słomą kukłę, która symbolizowała zło- Judasza. Zrzuconą kukłę włóczono po drodze, aż się nie rozpadła, na koniec topiono ja lub palono. Zło zostało pokonane.

Wielka Środa była dniem, w którym gospodarze święcili pola wodą, poświęcona w poprzednim roku na pomyślność plonów.

WIELKI CZWARTEK 

 Dzień Cierniowy, Dzień Milczących Dzwonów.

W Wielki Czwartek rzesza cała,

Do ciemnicy wiedzie Chrysta

Dzwony zmilkły, a nastała

Jakaś cisza uroczysta…

Władysław Syrokomla

Dwa tysiące lat temu w Ten Dzień dokonała się: Ostatnia Wieczerza Chrystusa z Uczniami

• Ustanowienie Najświętszego Sakramentu i Sakramentu Kapłaństwa

• Umycie nóg apostołom przez Chrystusa

• Zapowiedź męki i śmierci przez Chrystusa

• Modlitwa Syna Bożego w ogrodzie Getsemani, przeżywającego mękę konania i krwawego potu w oczekiwaniu na pojmanie.

W tym dniu przed południem we wszystkich kościołach katedralnych odprawiana jest msza krzyżma. Podczas mszy poświęcone zostają oleje, które służą do udzielania sakramentów, do konsekracji kościołów. Mszy przewodniczy biskup ordynariusz przy współudziale kapłanów całej diecezji. W czasie mszy po liturgii słowa, następuje obrzęd obmycia nóg dwunastu mężczyznom przez biskupa. Obrzęd ten nazywa się mandatum i oznacza przykazanie. Jest to nie tylko pamiątka gestu Chrystusa, ale ukazuje przykazanie miłości bliźniego. W godzinach porannych msze nie są sprawowane w świątyniach. Wieczorem jest koncelebrowana msza Wieczerzy Pańskiej, która rozpoczyna Triduum Paschalne. Kapłani przywdziewają szaty liturgiczne koloru białego.

Po udzieleniu komunii świętej wiernym Najświętszy Sakrament zostaje przeniesiony do ciemnicy, to specjalnie przygotowana kaplica do adoracji, która przedstawia czas modlitwy Chrystusowej w Ogrójcu i zniewagi jakich dostąpił podczas przesłuchania.

W świątyniach gasną światła, milkną dzwony, organy. Od tej pory będzie można usłyszeć tylko stukot kołatek.

Następuje obnażenie ołtarza, to znaczy zostaje zdjęty obrus. Ten obrzęd jest wyrazem obnażenia z szat Chrystusa.

• Na pamiątkę, że tego dnia w nocy Piotr zaparł się Chrystusa na pianie koguta w Łęczyckiem chłopcy ciągnęli na sznurku drewnianego, pstrego koguta. Chodzili po domach śpiewając pieśni pasyjne i zbierali kolendę.

• Panny kąpały się w zimnej wodzie, w tym dniu wierząc, że będą przez cały rok czerwone jak krew, białe jak śmietana, zdrowe jak orzech, ponętne jak jabłko.

• Był to też ostatni dzień, w którym można było ozdobić jajko i to tylko kolorem czerwonym.

Na pamiątkę aktu obmycia nóg Apostołom przez Chrystusa, królowie polscy obmywali stopy starcom, a następnie sadzali ich do stołu, obsługiwali, każdy mężczyzna otrzymywał kompletny ubiór, łyżkę, nóż, grabki srebrne, serwetę z dukatem w nią zawiniętym

• Pragnąc upamiętnić Ostatnią Wieczerzę w domu, jedzono tajnię, postną kolację.

 I w Wielki Czwartek w Pańskiej wieczerzy

Co tak to Wilii z wystawy podobna

Posępne twarze, smutek w sercu leży.

I chociaż suta uczta, lecz żałobna.

Adam Pług

W przeszłości od tej kolacji Polacy już nic nie jedli do śniadania wielkanocnego.

 „Krzyż święty nade wszystko,

Drzewo przenajszlachetniejsze!

W żadnym lesie takie nie jest,

Jeno na którym sam Bóg jest.”

Pieśń

WIELKI PIĄTEK

Wielki Piątek to dzień największej żałoby, a zarazem wielkiej radości i zwycięstwa dla katolików. Patrzą oni na tajemnicę Wielkiego Piątku poprzez brzask poranka Wielkanocnego. Te dwa dni wyrażają, że zło zostaje pokonane dobrem, śmierć zwyciężona życiem, fałsz pokonany przez prawdę, noc przez dzień.

Ewangeliści bardzo szczegółowo opisali mękę i śmierć Chrystusa. Tego dnia nie jest sprawowana w świątyniach msza święta.

Wieczorem wierni gromadzą się w kościołach i uczestniczą w nabożeństwie wielkopiątkowym. Kapłani odziani są w szaty koloru czerwonego. Wydarzenia Wielkiego Piątku mają swoje silne i plastyczne odbicie w obrzędach liturgii tego dnia.

Po liturgii słowa następuje adoracja krzyża, a później i obrzędzie komunii Najświętszy Sakrament, zostaje przeniesiony do grobu. Budowanie grobów to bardzo stary zwyczaj wywodzący się z Jerozolimy. Od XI wieku kładzie się w nie figurę umęczonego Chrystusa i Najświętszy Sakrament. Budowanie grobów pańskich w Polsce ma swoją bogatą tradycję. Groby zawierały zawsze aktualną treść historyczną, polityczną. Stanowią one jeden z fenomenów polskiej kultury. Swoiste ich teatrum przedstawił ks. J. Kitowicz w opisach doby baroku, np. w XVII w jednym z kościołów warszawskich grób zbudowano z samych szyszaków, tarcz, szabel. Do starej polskiej tradycji należy odwiedzanie grobów w świątyniach całymi rodzinami.

Od Wielkiej Środy do Piątku na ulicach miast i w kościołach spotkać można było kapników inaczej biczowników. Ubrani w pokutne stroje biczowali swoje ciało dyscypliną.

W Wielki Piątek dla upamiętnienia Męki Pańskiej, odbywały się procesje z udziałem owych kapników i wiernych oraz misteria pasyjne.

• Wielki Piątek to dzień ścisłego postu. Katolicy nie jedzą w tym dniu nic dla uczczenia Meki i śmierci Chrystusa.

• Na znak żalu zasłaniano w domach lustra i krzyże

• Zdejmowano krzyże, zawijano w płótna i chowano do skrzyń jak do grobu

• Wygaszano ogień, nie pieczono chleba co by suszy nie było latem

• W tym dniu gospodynie rozsypywały po polach popiół, a następnie odbywał się pogrzeb śledzia i żuru. Śledzia wieszano na gałęzi, a garnek z żurem tłuczono jako koniec postu

• O świcie dokonywano symbolicznej kąpieli w zbiornikach wodnych

• W dniu tym bacznie obserwowano pogodę:

Deszcz na Wielki Piątek napełnia każdy kątek.

Jak w Wilki Piątek rosa to dosiewać prosa, a jak mróz to kamieniem proso przyłóż.

W Wielki Piątek jasno- to w stodole ciasno.

„…a tak wszystko staje się nowe na jutrzejszą niedzielę: ogień i woda, chaty i jadło i serca obmyte żalem…”

Zofia Kossak-Szczucka, Rok Polski

WIELKA SOBOTA

w tym dniu nie sprawuje się mszy świętych. Ołtarz pozostaje obnażony. Cały dzień trwa adoracja Chrystusa złożonego do grobu. Przy symbolicznym grobie Chrystusa czuwa warta: ministranci, harcerze, żołnierze, strażacy. Wierni przychodzą do świątyń święcić pokarmy.

Wieczorem rozpoczynają się obchody Wigilii Paschalnej o bogatej liturgii. Składają się z czterech części: liturgii światła, słowa, tajemnic, sakramentu chrztu i komunii z uroczystym błogosławieństwem, zakończonym Alleluja.

A zwyczaje Wielkiej Soboty:

• Po poświęceniu ognia wierni zabierają gałązki, zanoszą do domów by chroniły domostwo od pożaru i nieszczęść.

• Rozpalają nowy święty ogniaszek w domu od przyniesionych gałązek

• Poświęconą wodę lud zabiera do domu, będzie ona chronić od wszelkiego niebezpieczeństwa.

Był zwyczaj, że każdy kosztował tej wody sam, aby dla siebie uprosić błogosławieństwa Boże

• W tym dniu nie wykonywano żadnych prac poza przygotowaniem święconego

• Święcone to „pamiątka z duszy słowiańskiej wypluta, bo jej nie obchodzą w żadnym innym kraju, jak u nas” (L. Siemieński, Pisma)

Było i jest rzeczą ważną w Polsce. Było co podziwiać, oglądać i jeść. O czym świadczą liczne źródła historyczne.

Święconem były stoły w pałacach, dworach, zaściankach, wioskach. Współcześn święcone to zminiaturyzowany koszyczek o bogatej, niezmiennej symbolice.

Święcenie pokarmów rozpoczęło się w Polsce od święcenia jaj od XII wieku, wcześniej Kościół zabraniał jedzenia jajek z powodu wykorzystywania ich do obrzędów.

• Baranek- symbol Chrystusa

• Chleb- symbol Chrystusa

• Jajko- odradzające się życie

• Sól- oczyszczenie, sedno istnienia prawdy, „sól ziemi” w przeszłości środek odstraszający zło.

• Kiełbasa, szynka- zapewnia płodność, zdrowie

• Biały ser- symbol bogactwa, dostatku

• Chrzan- siła fizyczna, krzepa

• Baba wielkanocna (babeczka)- symbol gospodyni tej, która wydaje potomstwo na świat jak kokosz.

Całość umiejscowiona w koszu z wikliny, słomy, materiałów symbolizujących życie, ubranego białą, lniana serwetą i zieloną gałązką.

Jak ogromne piętno odcisnęło w polskiej kulturze święcone, świadczą o tym dzieła malarskie, strofy poezji:

„Babo, o babo przedziwnego smaku!

Zdobi cię lukier różanymi wzory,

Kolorowego nie szczędzono maku,

I w czub ci wpięto pęk bukszpanu spory”.

Wielkanoc świętowana jest po pierwszej wiosennej pełni księżyca. Jest to uroczystość ruchoma. Chrześcijanie cały rok liturgiczny przygotowują się do tego dnia.

„A ty od wieków wstajesz. Coraz głębsze groby,

Co rok cięższe kamienie i czujniejsze straże

A czuję! Stoisz znowu! I widzę Twe stopy

I blask bije z rąk Twoich, z zmartwychwstałej twarzy.”

Wojciech Bąk, Triumf Zmartwychwstania

WIELKA NIEDZIELA

Uroczystość Zmartwychwstania Pańskiego

Wielka Niedziela dla świata chrześcijańskiego najważniejszy dzień w roku liturgicznym. Na pamiątkę Zmartwychwstania Pańskiego wierni uczestniczą w „rezurekcji” (łacińskie słowo resurrectio oznacza zmartwychwstanie).

Poranną mszę rezurekcyjną poprzedza procesja z Najświętszym Sakramentem. W procesji niesiona jest figura Zmartwychwstałego z chorągiewką

Kapłani mszę świętą celebrują w białych szatach.

W czasie procesji chłopcy strzelają, ten hałas ma symbolizować pęknięte skały, budzenie się przyrody do życia.

Po skończonej uroczystości w świątyni, wychodzący z niej składają sobie życzenia „Chrystus zmartwychwstał- Prawdziwie zmartwychwstał.”

• Następnie udawano się do domów w formie wyścigów, czy to pieszych, czy w zaprzęgach konnych

• Kto pierwszy przybył do domu ten pierwszy sprzątnie zboża z pola

• Zasiadano do śniadania wielkanocnego- święconego 

Bogate opisy śniadania świątecznego przekazane zostały nam na kartach literatury, np. Wielkanoc w Chłopach Reymonta.

Odmawiano modlitwę przed jedzeniem, forma błogosławieństwa, dzielono jajko. Głowa rodziny wypowiadał orację: „Czegośmy żądali tegośmy doczekali Alleluja, Alleluja”.

Rozpoczynał życzenia ze starszymi, na końcu z dziećmi życząc, żeby rosły zdrowo na pożytek Bogu i Ojczyźnie.

Wielka Niedziela to dzień rodziny. Nie składa się wizyt, nie ma odwiedzin.

Po spożyciu śniadania, gospodyni, gospodarz udają się do wykonywania obrzędów:

• Spalają skorupki jajek ze święconego

• Rozsypują je po polach

• Wrzucają do zboża, które będą wysiewać

• Obsypują korony drzew w sadzie

• Wsypują do jaj, które wysiaduje kokosz

• Toczą wokół domu jajkiem

• Budując dom zakopują skorupki jajka w cztery rogi fundamentów, a wszystko na pomyślność i szczęście domostwu i rodzinie

• W tym dniu nie należało leżeć bo len, zboże będzie leżało, a gospodarz będzie leniwy

• Młodzieńcy urządzają zabawę w „wybitki”

Symbolami Wielkiej Nocy są:

• Figura Chrystusa Zmartwychwstałego

• Alleluja

• Paschał

• Krzyż z czerwoną stułą

• Baranek

Symbolika samej Niedzieli: to dzień Pański, pierwszy dzień tygodnia. Na mocy edyktu cesarza Konstantyna z roku 321, który zakazywał wykonywania pracy stała się dniem świątecznym.

Podstawową treścią każdej niedzieli jest święcenie pamiątki śmierci i zmartwychwstania Jezusa Chrystusa.

„W Wielką Niedzielę pogoda- dnia w polu uroda”.

DRUGI DZIEŃ ŚWIĄT WIELKIEJ NOCY

Dzień Świętego Lejka, Lany Poniedziałek, Szmaguster, Śmigus Dyngus.

Zwyczaj polewania się wodą wywodzi się z bardzo dawnych praktyk magicznych, mających sprowadzić deszcz na uprawiane rośliny. Na pierwszy plan wysuwają się momenty matrymonialne.

Drugi dzień Świąt Wielkanocnych to dzień kobiet jako tych, które wydają na świat nowe życie, dlatego to one obdarowywane zostają w tym dniu jajkami wykonanymi ze złota lub srebra.

• Chrześniaki idą do chrzestnych po kolendę, którą otrzymują w postaci jajek

• Grupy kurcarzy, chłopców z kogutkiem obchodzą domostwa głosząc oracje i zbierają kolendę „Przyszliśmy tu pod dyngusie, zaśpiewamy o Jezusie, o Jezusie i Maryi, dajcie dyngus gospodyni”.

• Starszyzny nie polewano, było to zabronione

• Dziewczęta czekały na pokropienie wodą przez chłopców. Przygotowywały się do tego dnia cały Wielki Post zdobiąc jajka od kilku dziesięciu do dwustu sztuk i więcej.

Śmigusiarz obdarowany jajkami był zobowiązany do kupna w ciągu tygodnia do tak zwanej Białej Niedzieli, Przewodniej, Miłosierdzia, prezentu w postaci biżuterii, butów, chustki pannie. Było to egzekwowane przez wspólnotę parafialną.

W ten dzień chodziły też dziewczęta z gaikiem – maikiem z gałązką iglastą ubraną we wstążki, papierowe kwiaty, jajka, śpiewając o nim piosenki. Po otrzymaniu daru dziękowały: Za te dary dziękujemy, zdrowia, szczęścia winszujemy i wszystkiego też dobrego od swego Boga miłego.

Jeszcze jeden zwyczaj miał miejsce w drugi dzień świąt Wielkiej Nocy:

• Obchodzenie pól grupa młodzieńców tzw. chorągwiarzy, koło północy zbiera się na znak dźwięku bębna i obchodzi kopce graniczne wsi. Obchodzą je po trzy razy, kropią święconą wodą i zakopują w niej gałązki palmy. Ten akt ma sprowadzić błogosławieństwo na zasiewy, dać dobry urodzaj, odwrócić wszelkie klęski, suszę, powódź, gradobicie.

Używane jajka do kolędy wiosennej w zależności od techniki wykonywania zdobiny noszą nazwy: Kraszanki od koloru czerwonego, nalepianki od nalepianej wycinanki, pisanki od pisania woskiem, wielobarwne pisanki uzyskują swoją nazwę od zastosowania techniki batiku.

Materiał przygotowała: etnograf Aldona Plucińska, współpraca: etnolog Michał Świercz

Fot. Władysław Pohorecki, Adrian Jaszczak