Zadowice pod Kaliszem, stanowisko 1. Cmentarzysko ciałopalne z końca okresu halsztackiego po fazę D okresu rzymskiego
Celem zadania jest publikacja archiwalnego katalogu cmentarzyska w Zadowicach, pow. Kalisz, przygotowanego w języku niemieckim w latach 1988 - 1997 przez mgr Eleonorę Kaszewską. Jest to wielokulturowe cmentarzysko badane w latach 1952 - 1960, 1970 - 1982, 1991 i 1997 - 1998 przez Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi. W ich trakcie odkryto niewielkie cmentarzysko kultury łużyckiej z okresu halsztackiego, cmentarzysko kultury pomorskiej ze schyłku okresu halsztackiego i starszego okresu przedrzymskiego, rozległe cmentarzysko kultury przeworskiej od młodszego okresu przedrzymskiego po schyłek późnego okresu rzymskiego i fragment cmentarzyska rzędowego z okresu wczesnego średniowiecza. Publikacja ta, dzięki dystrybucji do 120 instytucji archeologicznych w Europie upowszechni zawartą w niej wiedzę wśród specjalistów w środowisku naukowym oraz służb ochrony zabytków.
WARTOŚĆ DOFINANSOWANIA: 45 400,00 PLN
CAŁKOWITA WARTOŚĆ ZADANIA: 83 900,00 PLN
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury
Eleonora Kaszewska (1924 – 2001)
Rozpoczęła pracę w Miejskim Muzeum Archeologicznym z dniem 1 stycznia 1955 roku najpierw w archiwum, a od września 1957 roku jako kierownik Działu Kultury Wenedzkiej (taką nazwę nosił wówczas dział zajmujący się okresem ostatnich wieków przed naszą erą i pierwszych wieków n.e.) aż do przejścia na emeryturę z końcem 1984 roku. W 1955 roku prowadziła już samodzielnie wykopaliska w Piotrkowie Kujawskim, pow. Radziejów na cmentarzysku z młodszego okresu przedrzymskiego, a w 1959 roku w Nowym Młynie, pow. Włocławek na Kujawach. W latach 1961 – 1969 Eleonora Kaszewska prowadziła badania ratownicze na kilku mniejszych cmentarzyskach z okresu wpływów rzymskich w Polsce środkowej, m.in. w Trupiance, pow. Pabianice, we Władysławowie, pow. Łowicz czy Czarnocinie, pow. Piotrków Trybunalski. Ale najbardziej angażujące były w tych latach badania dużej osady kultury przeworskiej z późnego okresu rzymskiego położonej nad Wartą w powiecie wieluńskim w Toporowie na stanowisku 1. Osada ta, częściowo zniszczona przez rzekę, badana była w latach 1960 – 1966, a w ich wyniku uratowano przed dalszym zniszczeniem znaczną część stanowiska.
Jej postać jest jednak w środowisku archeologicznym najczęściej kojarzona z badaniami cmentarzyska w Zadowicach, które prowadziła w latach 1959 – 1960 oraz 1970 – 1982. Była to kontynuacja prac wykopaliskowych rozpoczętych w 1952 roku przez Andrzeja Abramowicza i Barbarę Lepównę, a ich efektem było odkrycie w sumie blisko tysiąca grobów ciałopalnych należących do ludności kultury łużyckiej, kultury pomorskiej oraz przede wszystkim kultury przeworskiej w bez mała całym okresie jej trwania. Materiały z cmentarzyska w Zadowicach po zakończeniu badań wykopaliskowych stały się podstawą scenariusza wystawy czasowej eksponowanej w Muzeum w 1984 roku zatytułowanej „Zadowice. Tysiącletnie cmentarzysko na bursztynowym szlaku”, za którą autorka wystawy, Eleonora Kaszewska, otrzymała nagrodę Ministra Kultury i Sztuki. Przy okazji tej wystawy zorganizowano także sesję naukową poświęconą kulturze przeworskiej w Polsce środkowej, na której m.in. Eleonora Kaszewska zaprezentowała charakterystykę osadnictwa kultury przeworskiej w Polsce środkowej i wstępne wyniki badań cmentarzyska w Zadowicach. Ta pierwsza praca była swojego rodzaju nowym spojrzeniem uzupełniającym wcześniejsze jej opracowanie całości problematyki poświęconej kulturze przeworskiej w Polsce środkowej i wieńczącą jej okres pracy w Muzeum Archeologicznym i Etnograficznym w Łodzi.
Będąc już na emeryturze rozpoczęła prace związane z przygotowaniem monografii cmentarzyska w Zadowicach, które trwały kilka lat, a ich rezultatem był grant Komitetu Badań Naukowych w latach 1996 – 1997 na przygotowanie opracowania do druku. W jego ramach przygotowano tekst opracowania i materiał ilustracyjny oraz wykonano dodatkowe analizy, m.in. badania antropologiczne przepalonych szczątków ludzkich, a także zwierzęcych. Niestety z przyczyn od autorki niezależnych do wydania Jej pracy drukiem nigdy nie doszło. Jest to wielka strata dla nauki, bowiem materiały z tego ogromnego cmentarzyska niosą olbrzymi ładunek informacji, które mogą być bardzo istotne dla ustaleń chronologicznych dla okresu przedrzymskiego i rzymskiego w Polsce, czy przemian i rozwoju kultury materialnej ówczesnych społeczności, a także wzajemnych kontaktów w bliższym i dalszym geograficznie zakresie. Dlatego też wydanie chociażby teraz katalogu cmentarzyska w Zadowicach tę lukę w pewien sposób wypełni.
Zadowice pod Kaliszem to jedno z nielicznych stanowisk archeologicznych, które było najdłużej badane przez pracowników Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi.
Historia jego odkrycia sięga okresu przedwojennego, a pierwsze badania wykopaliskowe zostały tam przeprowadzone w sierpniu 1944 roku przez Landesamt für Vorgeschichte w Poznaniu. Materiały z tych badań znajdują się obecnie w Muzeum Archeologicznym w Poznaniu.
W latach 1946 i 1948 prof. Konrad Jażdżewski wraz ze studentami archeologii Uniwersytetu Łódzkiego przeprowadził nad Prosną badania powierzchniowe, których efektem było odkrycie i zabezpieczenie w Zadowicach na stanowisku 1 kilkunastu grobów ciałopalnych. Materiały te trafiły już, jak i z następnych lat badań, do zbiorów ówczesnego Muzeum Prehistorycznego, potem Muzeum Archeologicznego i wreszcie Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi.
Dopiero w czerwcu 1952 roku rozpoczęto stacjonarne badania wykopaliskowe, które z przerwami trwały aż do 1998 roku. Pracami wykopaliskowymi w terenie kierowali: Andrzej Abramowicz (1952 – 1956), Barbara Lepówna (1957), Eleonora Kaszewska (1959 – 1960, 1970 – 1982) i Wojciech Siciński (1988 – 1998).
W latach 1952 – 1982 prace wykopaliskowe prowadzono na obszarze cmentarzyska, a ich efektem było przebadanie obszaru o powierzchni 225 arów, na którym odkryto blisko 1000 zespołów grobowych należących do kultury łużyckiej (VI – V w. p.n.e.), kultury pomorskiej (IV – III w.p.n.e) oraz przede wszystkim kultury przeworskiej z prawie całego okresu jej funkcjonowania (II wiek p.n.e. – IV wiek n.e.). Na cmentarzysku odkryto bardzo wiele interesujących zabytków archeologicznych, w tym także wiele importów z obszaru kultury lateńskiej i Imperium Romanum. Do nich należy zaliczyć m.in. brązowe zwierciadełko, niektóre elementy uzbrojenia (miecze, groty), celtycką ceramikę malowaną, gemmę z greckim napisem, 2 skarabeusze, zapinkę w kształcie jaszczurki, paciorek szklany z wizerunkiem twarzy ludzkiej, naczynia ceramiczne, w tym fragmenty terra sigillata i fragmenty naczyń metalowych.
W 1988 roku rozpoczęto prace wykopaliskowe wokół cmentarzyska, których celem było rozpoznanie struktury osadniczej na tym obszarze. Prace prowadzono na powierzchni 102 arów na stanowiskach 1a, 1b i 1c, a ich efektem było odkrycie osad związanych chronologicznie z cmentarzyskiem. Odkryto tu ślady po budynkach mieszkalnych i obiektach produkcyjnych (m.in. dymarki, piece wapiennicze). Efektem dodatkowym tych prac było odkrycie dalszego fragmentu cmentarzyska kultury pomorskiej z unikatową na terenie południowej Wielopolski popielnicą twarzową i dotychczas nieznanego wczesnośredniowiecznego szkieletowego cmentarzyska rzędowego z XI – XII wieku.
Materiały z tych badań zostały już częściowo opracowane i opublikowane, zwłaszcza z badań osad i stały się też tematem pracy doktorskiej „Zadowice nad Prosną. Zespół osadniczy kultury przeworskiej z okresu wpływów rzymskich”. Na ich podstawie podjęto próbę rekonstrukcji wielkości grupy ludzkiej zamieszkującej osady w pierwszych wiekach n.e. Okazało się, że były to niewielkie społeczności o charakterze rodzinnym liczące około 20 – 30 osób.
Prace wykopaliskowe w Zadowicach zajęły w sumie 32 sezony badawcze, a ich wyniki należą do ważniejszych osiągnięć dla poznania osadnictwa kultury przeworskiej u schyłku I wieku p.n.e. i w pierwszych wiekach naszej ery. Pokazały, że długotrwałe prace terenowe na stanowisku archeologicznym, w które zaangażowano także specjalistów z innych dziedzin, m.in. geomorfologii, antropologii, czy archeozoologii, pozwalają osiągnąć bardziej kompleksowe rezultaty.
Gemma antyczna – Zadowice, gm. Godziesze Wielkie, pow. Kalisz, woj. wielkopolskie
Odkryta na cmentarzysku z młodszego okresu przedrzymskiego i z okresu rzymskiego w 1970 roku jako znalezisko luźne. Wykonana jest z glinki ceramicznej przypominającej dwuwarstwowy agat barwy różowej z polem czarnym jako element metalowego pierścienia (oczko). W owalnym polu wyryto dwuwierszowy napis grecki w lustrzanym odbiciu, który w tłumaczeniu brzmi jako życzenie szczęścia, powodzenia, człon drugi może oznaczać imię żeńskie.
Gemmy tego typu na obszarze Cesarstwa Rzymskiego spotykane są niezbyt często w III – IV wieku. Nasz egzemplarz możemy umieszczać w wieku III n.e. Wtedy to nieliczne przedmioty tego rodzaju pojawiły się w zespołach grobowych na obecnych ziemiach polskich, m.in. na Kujawach i w Górach Świętokrzyskich.
Podczas badań dużego, liczącego blisko tysiąc pochówków cmentarzyska wielokulturowego w Zadowicach, odkryto bardzo interesującą w formie zapinkę w kształcie jaszczurki. Pochodzi ona z grobu 535, popielnicowego, w którym znalazły się szczątki osobnika dorosłego i dziecka.
Wykonana została z brązu, zdobiona na kabłąku prawdopodobnie czerwoną emalią, umieszczoną w trzech czworokątnych zagłębieniach. Ozdobę tę należy rozpatrywać w kategorii importu z obszaru imperium rzymskiego, gdzie znajdujemy pojedyncze analogie (m. in. w Słowenii oraz w Belgii). W wyposażeniu grobu znajdowały się ponadto dwie żelazne zapinki, paciorki szklane dwuczłonowe oraz grzebień kościany. Zabytki te pozwalają określić czas złożenia ich do grobu na połowę II wieku n.e.
